Sömürgecilik Üzerine Çalışma

  Dilara Kahyaoğlu

2000                                            

                                                       

Karayiplerde Avrupalılarla ilk temas resmedilmiş. museum.wa.gov.au

15.yüzyılın sonunda başlayarak çeşitli Avrupa devletlerinin dünyanın geniş alanlarını keşif, fetih, ilhak ve iskân etmeleriyle ortaya çıkan siyasal ve ekonomik süreç, olgu.[1]

               

HATIRLA! Yukarıda siyahla işaretlenmiş kavramların anlamını hatırlayınız. Bilmediklerinizi araştırıp ve defterinize yazın.

Bugünkü Avrupa ülkeleri -şu an için de geçerli olan- zenginliklerini sömürgeciliğe borçludurlar. Batı, sömürgeleri sayesinde dünyadaki doğal zenginliklere, hazır servetlere el koymuş, sömürgelerdeki ucuz işgücü depolarını (insan emeği) kullanmıştır. Bu durum Avrupa’yı zenginleştirirken, sömürge haline getirilen ülkelerin yerel maddi kaynaklarını tüketmiş, kültürel kaynaklarının ciddi ölçüde zarar görmesine yol açmıştır.

Gerçekte anavatandan uzakta olan yerlerde ticaret kolonileri kurma faaliyeti, tarihin bilinen ilk dönemlerinden beri vardır. Örneğin: Asur ticaret kolonileri, Fenike kolonileri, Yunan kolonileri vb. Bu anlamıyla koloni kurma veya kolonileştirme, sömürgecilikle aynı içeriğe veya tanıma sahip değildir. Özellikle ilkçağ kolonileri; ticaret amacı ile belli bir grup insanın başka bir yerde yerleşmesi ve oralardan ana vatanları ile ticaret yapmaları gerçeğine dayanır. Fetih, yağma, yayılmacılık, yerel kaynaklara el koyma yolu ile onları kendi ülkesi adına yok etme/eritme, asimilasyon, yerel halkı ucuz işgücü olarak kullanma, yerel kültürel kaynakların erozyona uğratılması gibi olgular  sömürgecilik ile ortaya çıkmış bir durumdur, bu nedenle de  bambaşka bir tarihsel gerçekliğe ve döneme denk düşmektedir. Batı dillerinde her durum için kolonicilik (colonialism) kavramı kullanılır. 

HATIRLA! 9. Sınıf tarih konusu

Avrupa’nın Dünya’yı sömürgeleştirilmesinin tarihi başlıca beş aşamada incelenebilir.

1.Birinci Dalga Sömürgecilik: Coğrafi keşiflerden 18. yüzyıl ortalarına kadar

2.İkinci Dalga Sömürgecilik: 18.yüzyıl ortalarından 1875 yılına kadar

3.Emperyalizm Dönemi/ Modern Sömürge İmparatorlukları 1875-1914 arası

4.1914-1945 arası dönem (Birinci ve İkinci Dünya Savaşları)

5.Sömürgeciliğe karşı bağımsızlık savaşları 1945-1970’ler…

1. Birinci Dalga Sömürgecilik: Coğrafi keşiflerden 18.yüzyıl ortasına  kadar

Bu dönem ilk olarak; “Portekiz ve İspanya Sömürgecilik Çağı” ile başlar. Sömürgecilik Çağı Avrupalıların 1488 de Afrika’nın güney ucunu dolanıp Hindistan’a giden deniz yolunu ve 1492’de de Amerika’yı “keşfetmeleri” ile başlamıştır.

Birinci Haçlı Seferi (1096-99), Avrupa ile Müslüman Ortadoğu’nun kapılarını açana kadar, Avrupa kendi içine kapalıydı denilebilir. Haçlı seferleri sonunda ticaret, başlangıçta bugünkü Suriye ve Filistin civarında ortaya çıkmış olan küçük Hıristiyan devletlerinin denetimindeyken,  bu krallıkların Müslümanların saldırıları sonucu birer birer ortadan kalkması ile Akdeniz ticareti İtalyan şehir devletlerinin eline geçmişti (Venedik ve Cenevizliler vb.). 

Çin’den başlayan İpek Yolu ve Hindistan’dan başlayan Baharat Yolu genellikle İstanbul, Kırım, Trablusşam, Trabzon, Urfa, Antakya, Beyrut, İskenderiye limanlarında son buluyordu. Bu limanlara İtalyanlar aracılığıyla getirilen Avrupa malları Asya’dan gelen mallarla değiştirilirdi. İtalyanların dışında kalan Avrupalıların ne Akdeniz ticareti üzerinde ne de baharat ve ipek yolarının üzerinde denetimi yoktu. Bu zinciri ilk kırmaya çalışan ülke Portekizler, ardından da İspanyollar olmuştur. Onların yeni yollar ve yerler bulmalarının hemen ardından Portekiz ve İspanya kralları Tordesillas Antlaşması ile Hıristiyan olmayan dünyayı Atlas Okyanusu’nun ortasından geçen hayali bir çizgi ile ikiye böldüler. Çizginin batısı İspanyolların, doğusundaki yerler ise Portekizlerin olarak kabul edildi.

HATIRLA! Bunlar geçen seneki konularınız… Haçlı Seferleri, Coğrafi Keşifler…

https://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Tordesillas

Portekizliler daha çok toprak bütünlüğü olan büyük bir sömürge imparatorluğu kurmaktansa müstahkem (korunaklı) mevkilerden yürütülen ticaret ve korsanlık etkinliklerine ağırlık verdiler. İspanyollar ise Amerika’nın önemini zamanla fark edebildi. 1519’da Meksika’ya girerek Aztek imparatorluğuna son vermelerinin ardından 1531’de Peru’ya girerek İnka topraklarını istilaya başladılar. Buralardan büyük miktarlarda altın ve gümüş elde ettiler. Böylelikle 300 yıl kadar sürecek Latin Amerika ağırlıklı büyük bir sömürge imparatorluğu kurdular. Yerliler, İspanyol toprak sahiplerinin korumasına verilerek köleleştirildi. Batı Hint adalarındaki yerel halk birkaç kuşak içinde yok oldu ve yerlerine Afrika’dan siyah köleler getirilmeye başlandı.

İnka İmparatou Atahualpa'nın bulunduğu tahtırevanın etrafı İspanyol Francisco Pizarro ve askerleri tarafından çevrilmiş. 
Cajamarca Savaşı. Daha sonra yakalanacak ve canlı canlı yakılarak idam edilecek.https://en.wikipedia.org/wiki/Spanish_Empire

Portekiz elindeki altın ve gümüşleri, pahalı Asya ürünlerini almak için kullandı ama Avrupa mallarına olan talebi arttırmadıkları için ihracat artmayınca hazinedeki altın ve gümüş stokları tükendi ve sömürgelerdeki karakolları ellerinden yavaş yavaş çıkartmak zorunda kaldılar.

İspanyollar ise Meksika ve Bolivya’da ki madenlerden altın ve gümüş getirtmeye başlamıştı. Fakat onlar Portekizlilerden farklı olarak;  ticareti, devlet denetimi altında, sınırlı bir şekilde yürüttüler. Sadece resmi filolar ticaret yapıyordu. Ama devletin bütün çabasına rağmen enflasyon ortaya çıktı, İspanyol altın ve gümüşü Avrupa’ya aktı. İspanyol altın ve gümüşü tüm Avrupa’yı etkilediği gibi Osmanlı ekonomisini de etkiledi.17. Yüzyıldaki Osmanlı Duraklama Devri'nin nedenlerinden birinin de bu olduğu ileri sürülmektedir.

Kuzey Atlantik devletleri 1600’den önce denizaşırı sömürgeler elde edememişti çünkü bu devletleri derinden etkileyen iç olaylar, onlar için daha öncelikli konular olmuştu. Örneğin; Hollanda, İspanya’ya karşı bağımsızlık savaşı veriyor; Fransa, Avrupa politikası ve ülke içindeki din savaşları ile uğraşıyor; İngiltere, Protestan reform hareketiyle meşgul oluyordu. 1588’de İngilizlerin İspanyol Armadası’nı (donanmasını) yenmesi, İspanyolların gerilemesi konusunda bir dönüm noktası olmakla birlikte İspanyollara esas darbeyi Hollandalılar vurmuştur. 17. yüzyıl başlarında bağımsızlıklarını kazanıp dünyanın en ileri denizci ve tüccar ulusu haline geldiler. Portekizlilere ait olan sömürgeleri birer birer ele geçirdiler. Bundan sonra İspanya ve Portekiz’in önemi kalmadı.

Önce Hollanda’nın daha sonra da Fransa ve İngiltere’nin başı çektiği bir sömürgecilik dönemi başladı.

Fransızlar 16.yüzyıl boyunca kısa ömürlü çok küçük koloniler kurabilmişlerdi. 17.yüzyıldan itibaren Batı Hint Adalarına yerleşmeye başladılar. 18.yüzyıl ortalarında Hindistan’ı İngiltere’ye kaptırınca da daha çok Kuzey Amerika (Kanada) ile ilgilendiler. Burada koloniler oluşturup güneye doğru ilerlemeye başladılar.

İngiltere, başlangıçta daha çok Asya ile ilgilenmişti. Onlar Hindistan ve çevresi ile ilgilenirken,  Fransızlar da Amerikan kıtasında koloniler oluşturmaya başladı. İngiltere ve Fransa 18.yüzyıl boyunca sebebi sadece sömürge rekabeti olmayan ama bu konunun da ağırlığını hissettirdiği dört ayrı savaş yaptılar. Sonunda 1763 de yapılan Paris antlaşması ile Mississippi nehrinin doğusunda kalan bütün Kuzey Amerika İngiltere’nin oldu. Bu arada sanayi devrimi olmuş, ABD Bağımsızlık Savaşı ve Fransız ihtilali yaklaşmıştı.

 Bu kısmı aklınızda tutun. ABD’nin kuruluşuna buradan başlayacağız.

2.“İkinci Dalga” Sömürgecilik: 18. yüzyıl ortalarından 1875 yılına kadar

“serbest ticaret emperyalizmi”

Bu dönem ilk dönemden farklı bir sömürgecilik anlayışının ortaya çıkmış olması ile ilk dönemden ayırt edilir. Bunun temel nedeni “Sanayi Devrimi”dir. Makinelerle üretilen mallar için pazar bulmak ve sanayinin ihtiyacı olan yeni hammaddeleri karşılamak bu dönemde sanayileşmiş devletlerin temel sorunu oldu. Örneğin köle, baharat ve şeker zamanla önemini yitirirken, sanayi hammaddelerine ve gıdaya talep arttı. Ama sömürge ülkelerin yapısı bunları karşılayabilecek gibi değildi bu nedenle sömürgeci ülkeler, sömürgelerinin eski yapısını parçalamaya, değiştirmeye başladılar.

Örneğin:

1. Toprak tasarrufu mülkiyetinin, özel mülkiyeti temele alarak yeniden düzenlenmesi

2. Zorla çalıştırma veya ücretiler kesimi oluşturarak ticari tarım ve madenciliğin gerektirdiği emek arzının yaratılması (iş gücü).

3. Geleneksel vergi ve rant sistemine karşın parasal ödemelerin dayatılması ve yerli sanayilerin yok edilerek para ve meta dolaşımımın yaygınlaştırılması

4. Sömürge ülkede gelişmiş bir sanayi varsa yerli üreticilerin üretim ve ihracatının kısıtlanması

5. Hukukta yeni yasal düzenlemelerin yapılması ve ayaklanmalara karşı yaptırımlar uygulanması

Bu kısmı aklınızda tutun. Önemlidir.

Sömürgeci devletler sömürgelerinde bunları yapabilmek için kendilerine bağlı yerli işbirlikçiler oluşturdular ve bunları daha çok yerel seçkinler arasından seçerek ve eğiterek elde ettiler. Bütün bunların sonucunda da sömürgeci gücün kültürü ve dili, egemen unsur haline geldi.

Bu yeni dönemin başında İngiltere’nin Amerika’daki 13 kolonisi bağımsızlık isteğiyle ayaklandı ve başarıya ulaşarak bağımsız oldular. Bu 13 eyalet ABD’nin ilk çekirdeğini oluşturdu. Ama buna rağmen İngiltere’nin yükselişi devam etti ve “üzerinde güneş batmayan imparatorluk” adını hak edecek şekilde çok geniş bir alana yayılmış oldu. Avrupa devletleri arasında, Napolyon savaşları sırasında sömürge rekabetinden doğan savaşlar belirgin bir şekilde azaldı. Ama yerli halklarla olan savaşlara devam edildi. Bu arada İspanyol ve Portekiz İmparatorluğunun dağılması ve Latin Amerika’daki sömürgelerini kaybetmesi İngiltere’yi daha da güçlendirdi.

 ÇALIŞMA SORULARI

1. Keşif, fetih, ilhak, iskân, yağma
2. Meta
3. İhracat, ithalat
4. Üretim
5. Talep artışı
6. Arz ve talep
7. Yerel seçkin
8. Köle ticareti
9. Plantasyon
10. Koloni, kolonizasyon
11. Sömürgecilik
12. Hazır servet
13. İpek Yolu
14. Baharat Yolu
15. İspanyol Gümüşü
16. Pazar ihtiyacı
17. Hammadde ihtiyacı

Yukarıdaki  kavramların anlamını  öğrenin. Bir kısmı metinde var. Bir kısmı geçmiş konularınızdan… Hiç bilmediklerinizi araştırıp yazınız. Bu soruyu deftere yapınız.

Fetihler sırasında yerlilerin çoğu ölmüştür bir kısmı savaşlarda bir kısmı da (belki de çoğu) beyazların getirdiği ve bağışık olmadıkları; grip, çiçek gibi hastalıklardan…

Solda fatihlerin yerli halka uyguladığı şiddetten bir örnek var.

Atlantik Ötesi Köle Ticareti

Yukarıda bir köle gemisi ve köle satışıyla ilgili bir gazete ilanı görülmektedir.

Afrika’dan zorla toplanan siyahlar gemilerle Amerika’ya taşındı. Çoğu yolculuk sırasında öldü. Sağ kalanlar ise köle pazarlarında satıldı. Amerika’nın güneyi siyahların özellikle pamuk tarlalarında çalıştırılmasından dolayı yoğun siyah insan nüfusuna sahip oldu. 

İNCELE! YAZ!

Karikatürü yorumlayınız. Bunu yaparken Rhodes’un söylediklerini de dikkate alınız. Düşüncelerinizi aşağıdaki boşluğa yazınız.

İngiliz kolonyalist kâşif Cecil Rhodes, 1892 tarihli bir İngiliz karikatüründe böyle resmedilmiştir. Yukarıda 

“Dünya neredeyse bütünüyle parsellendi ve geri kalan da bölüştürülmekte, işgal edilmekte ve kolonileştirilmektedir. Geceleri başımızın üzerinde gördüğümüz şu yıldızları, asla erişemeyeceğimiz o muazzam dünyaları düşünün. Yapabilseydim onları da alırdım; Onların bu kadar parlak ama bir o kadar da uzak olmaları beni üzüyor.” 
Cecil Rhodes

Kaynak: M.Hardt-A.Negri, İmparatorluk, Çeviren, Abdullah Yılmaz, Ayrıntı yy.,5. Baskı, İstanbul, 2003, s.235.

[1] Ana Britannica, cilt 19, s.580

Ayrıca sömürgecilik haritası için bkz.
http://kaynaklarlatarih.blogspot.com.tr/2015/12/somurgeciligin-yukselisi-ve-cokusu.html

Yazar adı belirtilmeden, link verilmeden kullanılamaz, alıntılanamaz.