Med ve Pers İmparatorluğu

Dilara Kahyaoğlu

1997-2004

Kasım 2017

Kral Büyük Darius, Ahuramazda'yı temsil eden sembolünün altında rakiplerine kimin egemen olduğunu gösteriyor. Elleri bağlı kişiler yine bu yazıtta belirtildiği gibi 19 savaşta  yendiği ayaklanan dokuz kişiyi temsil etmektedir. Çizmesiyle ezdiği kişin Ahamenişlere isyan eden Gaumata (Veya Prens Bardiya) olduğunu belirtiyor tarihçiler.
 Behistun (Bisütun) Yazıtı frizleri, MÖ 6. yüzyıl
Bu yazıt çok dilli yazılmıştır (Eski Pers, Elam ve Akad) ve çivi yazısının çözülmesinin yolunu açmıştır. Kitabede şu yazar:
"Ben Darius'um, büyük kral (şah), kralların kralı (şahenşah), Pers kralı, ülkenin kralı ... Ahameniş Beylerinin... Ahuramazda'nın  lütfuyla kral oldum. Ahuramazda bana krallığı verdi. ...." Tamamı için kaynağa bkz.

Siyasi Olaylar
MÖ 1300 yıllarında Kafkaslar yolu ile İran’a giren Hint- Avrupa kökenli Medler ve Persler etnolojik ve kültürel yönden akraba idiler. Medler önceleri ayrı ayrı beylikler halinde yaşarlarken MÖ 7. yüzyılda başkent Ekbatan olmak üzere Kyaxares (Keyaksar) zamanında devlet haline gelmişlerdi. Bu dönemde Babil Devleti ve İskitlerle birleşerek Asur ve Urartu krallıklarını yıkmışlar, Lidyalılar ile yaptıkları uzun süren savaşlardan sonra Kızılırmak aralarında sınır olmuştur (MÖ 585). Keyaksar’dan sonra tahta geçen oğlu Astyages zamanında Pers kökenli Kyros Med egemenliğine karşı ayaklanmış, Medleri yenmiş ve bu topraklarda Pers Devleti kurulmuştur. Kyros sülalesinin ilk kralı olan “Akhamenes”in adından dolayı Pers Devleti’ne “Akamenid”ler (Akamenişler) adı da verilir.

Kyros’un Medlerin başına geçtiği yıllarda Ön Asya dünyası Med, Lidya, Babil ve Kilikya Devletleri arasında bölünmüştü. Mısırda ise 26. sülale hüküm sürüyordu. Ege dünyası kent devletlerine bölünen Yunanlıların çekişme alanıydı. Bu sıralarda Lidya Kralı Kroisos, Kızılırmak‘ı geçmiş Kapadokya’yı fethetmişti. Persler üzerinde tam egemenlik kuran Kyros, Lidya Kralını yenerek başkent Sardes’i ele geçirdi. Buradan hareketle Batı Anadolu Yunan Kentlerini de yönetimleri altına alan Persler, böylece tüm Anadolu’yu hakimiyetleri altına almış oldular ( MÖ 547).  MÖ 539’da da Babil Devleti Pers egemenliği altına girmiştir.

Ünlü kral yolunun mimarı Pers hükümdarı I. Darius (Büyük Dara, d.MÖ 550-MÖ 486) zamanında ise (iktidara geçişi MÖ 522) devletin iç örgütlenmesine ilişkin organizasyonlar yapılır, örneğin; başkent Persepolis’e taşındı, tarihin ilk posta sistemi oluşturuldu.

Persler’in Büyük İskender’e karşı verdikleri mücadelede yenilmeleri üzerine İran’da yüzyıllardır süren Akamenid egemenliği sona ermiş ve Yakın Doğu’da yeni bir dönem başlamıştır (Selovkos Krallığı). İran topraklarının bir kısmında ise İskitlerle ilişkileri olduğu bilinen “Partlar” bağımsızlıklarını korudular. Önce Selevkoslara sonra Romalılara karşı mücadele veren Part Devleti ulusal bir Pers reaksiyonu olarak ortaya çıktığı anlaşılan Sasanilerin baş kaldırması sonucu yıkılmış ve yerine MS 640‘a kadar yaşayacak olan Sasani Devleti kurulmuştur. Sasaniler de Halife Ömer döneminde ortadan kaldırılmıştır.

İran Uygarlığı

Ahuramzda'nın (Hürmüz) sembolü.
Ahuramazda Avesta dilinde bilge efendi
demektir. Persepolis-İran

İran’da kral, Mısır’da olduğu gibi tanrı olmamakla birlikte tanrı Ahuramazda’nın (Hürmüz) yer yüzündeki temsilcisi olarak kabuk edilirdi. Bununla birlikte, kralın yanında devlet işlerinde söz sahibi olan bir danışma kurulu da vardı. Hükümdarlık babadan oğula geçerdi. Büyük Kral, Eyaletlere bölünen imparatorluğu merkezden atadığı satrap unvanını taşıyan genel valiler aracılığıyla yönetiyordu. Satraplar Kralın gözleri ve kulakları denilen müfettişlerce denetlenirdi.

Pers ordusu, merkezi güçlerden ve satraplık ordularından oluşurdu. Merkezi güçlerin çekirdeğini “Ölümsüzler” adı verilen kralın hassa ordusu oluştururdu. Pers İmparatorluğu’nun genişlemesinde ve bu geniş ülkenin elde tutulmasında atlı savaş teknolojisinin ve atın önemli bir rolü olmuştur.
Pers Devleti’nin uzun yıllar egemenlik kurmalarının önemli etkenlerinden biri de kurdukları yol ağı ve posta teşkilatıdır. Bu yollardan en uzunu ve en önemlisi Batı Anadolu kıyılarından başlayıp İran içlerine kadar uzanan Kral Yolu idi. Herodot’un verdiği bilgilere göre I. Darius (Dara veya Dareios, Persçe Darayavahuş) tarafından kurulan yaklaşık 25 000 km. uzunluğundaki bu yol 90 günde kat edilmekteydi. Güvenliği satraplıklar tarafından sağlanan bu yol da konaklama merkezleri de bulunurdu.

Başkent Persopolis'in genel görünümü. Günümüz.

İlk krallar zamanındaki yazıtlarda dini inançları ile ilgili kesin bilgilerimiz olmamakla birlikte Perslerin egemenliği altındaki her ulusun kendi dininde serbest olduğunu biliyoruz (Özellikle Kyros döneminde). Büyük Dara zamanında Zerdüştlük resmi din olarak ortaya çıkmış ve devlet bu dinin yayılması için çaba sarfetmiş olmakla birlikte Darius da Kyros'un yerel dinsel kurumlara karşı saygılı tavrını sürdürmüştür.

  Gérard Jean-Baptiste'in çiziminde 
Persepolis'in kalıntıları.
1713

İranlılar büyük ilah olarak Erdem Tanrısı olarak bilinen Ahuramazda’ya taparlardı. Büyük bir olasılıkla M.Ö 6.yüzyılda I.Darius zamanında Zerdüşt adını taşıyan bir düşünürün etkisi altında ortaya çıkan bu din, herkesi yalana karşı savaşmaya çağırıyordu. Bu dinde kötülüğün temsilcisi ise Ehrimen’di. Onlara göre “iyilik” ve “kötülük” doğada savaşım içindeydiler. Persler gözle görülmeyen bir varlık olan Ahuramazda için tapınaklar yapmazlardı. Bir rahibin yönetiminde ağıtlar okunduğu sırada, sunaklar üzerinde temizliğin temsilcisi olarak kabul edilen ateş yanardı. (EK 3'e bkz.)

Persler Ön Asya’da çivi yazısını kullanan ulusların sonuncusudur. Onlardan birkaç kaya yazıtı ve kilden tabletler dışında hiçbir edebi eser kalmamıştır. Persler önceleri Pers dili yada Elam dilini kullanıyorlardı. Ancak tüm Yakındoğu’ya hakimiyetleriyle birlikte Antik Doğu uygarlıklarının kullandığı Aramca (arami) ticaret ve edebiyat dili olarak da kullanılmıştır.

Pers sanatı eski Doğu sanatının son aşamasını teşkil eder. Pers mimarlığı’nın en büyük yapıları kral saraylarıdır. Perslerin en anıtsal kaya kabartması I.Darius’un yaptırdığı dokuz sahte krala karşı zaferini ölümsüzleştiren, kabartmalarla süslenmiş zafer yazıtıdır.


Çalışma, Araştırma, Tartışma
1. Darius zamanında Pers imparatorluğunun sınırlarını nerelere kadar dayanmaktadır veya nereleri içine almaktadır. Bugün kullandığımız yer ve bölge isimleri kullanarak tanımlayınız.

2. Lidyalılarla Medler arasında olan bir savaş sırasında güneş tutulmasının olması üzerine taraflar antlaşmaya karar vermişler… Bu olayla ilgili daha ayrıntılı bilgi edininiz.

3. Hassa ordusuna neden “ölümsüzler “ adı verilmiştir. Araştırınız.

4. Metinde Perslerin yerel dinsel kurumlara saygılı olduklarından bahsediliyor. Hititleri de hatırlayarak bu yaklaşımın nedenleri konusunda düşüncelerinizi yazınız.

5. Zerdüşt dini hakkında daha ayrıntılı bilgiler bulunuz… Günümüzde bu dine inananlar var mı?

6. En üstteki resmi yorumlayınız… İpucu altyazıda vardır.

7. Bu uygarlıkları doğuran koşullar nelerdir?

8. Dinsel yapı nasıl şekillenmişti? Bunları nereden biliyoruz?

9. Dünya tarihi açısından Perslerin anlamı nedir?

...............................

EK 1: Babil Çivi Yazısı Behistun Yazıtları Sayesinde Çözüldü

Çiviyazısını Grotefend ile Rawlinson çözdü.
Grotefend, direşken kişiliği ve sağlam varsayımlar sayesinde, 1802 yılında, üç tip çiviyazısıyla yazılmış bir Kserkses dönemi yazıtının üst bölümünü okumayı başardı. Ama bütün işaretlerin anlamını bulamadı. Sorun yarım yüzyıla yakın bir süre dünyanın bütün bilginlerini heyecanlandırdı. En zoru Babil dilinde yazılmış olan metindi, çünkü işaretler heceleri ve sözcükleri temsil ediyorlardı, ayrıca her işaretin birden çok anlamı vardı. Babil çiviyazısı, 1850 dolaylarında, kral Darius’un Behistoun’da bir kaya üzerine üç dilde (Elamca, Eski Persce ve Babilce) yazılmış olan büyük bir yazıtını Rawlinson’ın bulması sayesinde kesinlikle çözüldü. Büyük bir güçlük çıkarmadan okunan Persçe metinde 200’e yakın kral, ülke ve ulus adı yer alıyordu. Bu durum, Rawlinson, Hincks ve Oppert’a ilişkin Persçe bölümü, sonra da Babilce bölümü çözümlemek olanağı sağladı; o sıralar Assurbanipal’ın sarayının kalıntılarında bulunan okul tabletlerinden yararlandılar. Tabletlerin solunda, sözcükleri tümüyle (ideogram) temsil eden işaretler, sağında ise aynı sözcüklerin heceli ve fonetik işaretli karşılıkları yer alıyordu. Mezopotamya’da kullanılan çiviyazısı çok karmaşıktı ve üç türlü (ideografi, hecelere dayalı ve fonogram) yazılıyordu. ...

İlkçağ Tarihi 1,  V. Diakov - S. Kovalev, Çeviri: Özdemir İnce, 2014/3. Yordam Yayınları

EK 2: Büyük Kral Darius'un Faaliyetleri

“Müneccimlerin” (“Büyücülerin”) isyanı ve Hystaspes’in oğlu I. Darius’un fetihleri. Ülkenin bütün güçlerinin aşırı gerilimini gerektiren sonu gelmez savaşlar, bizzat İran halkını ve fethedilmiş ülkelerin halklarını hoşnutsuzluğa düşürmüştü. Krallık iktidarının merkezîleşme eğilimine düşman olan soylu sınıf ve rahipler bundan yararlandılar. Kambyses, Mısır’dan Güney seferlerine başladığı sırada, İran boyları Media’da isyan etti; ayaklanma Perslerin ele geçirdiği bütün topraklara yayıldı ve imparatorluğu yıkacak duruma geldi. Ayaklanmanın önderleri Med rahipleri –“müneccimler”, “büyücüler”– ve doğuştan soylu sınıfın bazı üyeleriydi. Hareketin başında, Kambyses’in kardeşi Prens Bardiya olduğunu ileri süren rahip Gaumata bulunuyordu. Oysa Kambyses savaşa çıkarken, kendi yokken tahtı ele geçirmesinden korkarak küçük kardeşini öldürtmüştü. Ayaklanmanın amacı kuşkusuz Medler’i iktidara getirmek ve Persler’in etkisini zayıflatmaktı. [Bazı kaynaklar Gaumata'nın gerçekten de prens Bardiya olduğunu ileri sürer, Darius'un idialarını yalanlarlar*]
Durumu haber alan Kambyses, asilerle hesaplaşmak amacıyla Media üzerine yürüdü, ama 523 yılında yolda öldü. Ve ölüm koşulları karanlıkta kaldı. Ayaklanmayı, Akhaimenid hanedanından, Hystaspes’in (521-486) oğlu I. Darius bastırdı. Rahipleri Media’da yendikten ve sahte Bardiya’yı idam ettirdikten sonra, çok uluslu imparatorluğun hemen hemen bütün eyaletlerinde patlak vermiş ayrılıkçı ve özgürlükçü hareketlere karşı sürekli bir mücadeleye girmek zorunda kaldı. Örneğin, Margian’da (Türkmenistan’da Murgat vadisi bölgesi) 522 yılında, hemen hemen bütün halkın katıldığı büyük bir ayaklanma çıktı. Darius’un buyruğu üzerine görülmemiş bir şiddetle bastırıldı, çünkü ayaklanmanın ulusal niteliği Perslere ayrılıkçı isyanlardan daha tehlikeli görünmüştü. Bu olaylar Darius’un Behistun’daki (Bagistan) ünlü kaya yazıtında anlatılır.
Ayrılıkçı isyanları ve halk ayaklanmalarını kanla boğduktan sonra, Darius önemli reformlara girişti. Amacı, devleti güçlendirmek, ayrılıkçı hareketleri daha başında ezmek ve tarımın, zanaatların ve ticaretin gelişmesine katkıda bulunmaktı. ....
Önce Kyros 529 yılında, sonra I. Darius 517 yılında, Sakalar ve Massagetler’e karşı başarısızlıkla sonuçlanan savaşlar açtılar. Darius’un Behistun yazıtında, Sakalar’ın kralının tutsak edilmesinden söz etmesine karşın sonuç böyledir. Orta Asya’daki topraklarına yeni bir yol açmak ve Massagetler’e batıdan saldırmak amacıyla, Darius, Kafkaslar’a ve Kafkasötesi’ne, Karadeniz kıyılarında yaşayan İskitler’e karşı 513 yılında bir sefer yaptı. Büyük bir başarısızlığa uğradı. Özgürlüklerine düşkün İskit boyları gerilla taktiğine başvurdular: Hafif süvari müfrezeleri Pers ordusunu ıssız steplere çekiyor ve bu arada öldürücü darbeler indiriyordu. Düşmanla düzenli bir savaşta karşılaşmaktan umudunu kesen ve birliklerinin hastalıklar, yiyeceksizlik ve çarpışmalar yüzünden kırıldığını gören Darius, bir başarı kazanamadan Küçük Asya’ya geri döndü. Buna karşılık, daha sonra, Trakya’yı, Makedonya’yı ve Ege adalarını ele geçirmeyi başardı.
Persler, V. yüzyılın başında, Kıta Yunanistan’ını egemenlikleri altına almayı denediler. Ama küçük Grek devletleri saldırgana kararlı bir şekilde karşı koydular, ağır darbeler indirerek bağımsızlıklarını korudular. M.Ö. 490 yılında Persler’i Marathon’da ağır bir yenilgiye uğrattılar. Bundan on yıl sonra, 480 yılında, Grekler’e büyük bir orduyla saldıran Darius’un oğlu Kserkses (486-465), önce Salamin adası yakınlarında denizde, sonra Plataia (Boiotia) önünde karada yenilgiye uğradı. Persler artık yenilmez değillerdi.

....

İlkçağ Tarihi 1,  V. Diakov - S. Kovalev, Çeviri: Özdemir İnce, 2014/3. Yordam Yayınları

*AnaBritannica, cilt 6, s. 608, Dareios I maddesi 

EK 3 : Zerdüşt Dini

Daha sonra, söylenceye göre Zarathustra (Zerdüşt) tarafından kurulan devlet dinine özel bir önem verildi. Birçok bilgin, Zoroastrizmi’in (Zarathustra dininin) Orta Asya’da, daha doğrusu Hazerm’de doğduğu kanısındadır. Bu dinin belirgin bir düalist özelliği vardır. Işık ve iyilik tanrısı Ahuramazda (Hürmüz), karanlıklar ve kötülükler tanrısı Ahriman’la (Ehrimen) sürekli savaş halindedir. Birincisi insanlara erdemi ve düzeni, tarım ve zanaatları öğretir; ikincisi her yere kötülük ve karışıklık tohumları eker. Her inançlı insan, öyleyse, Ahuramazda’nın yasalarına sıkı sıkıya uymak, merhamet içinde yaşamak, krallara itaat etmek, yorulmadan tarım ve hayvancılıkla uğraşmak zorundadır; bu davranışları Ahuramazda’nın zafere ulaşmasından sonra ödüllendirilecektir.

İlkçağ Tarihi 1,  V. Diakov - S. Kovalev, Çeviri: Özdemir İnce, 2014/3. Yordam Yayınları

Ayrıca bkz.
Persepolis'in kalıntıları: https://www.youtube.com/watch?v=PeA_jo6HM-A

Persepolis Canlandırma; https://www.youtube.com/watch?v=ijYvLV1zr3M

Persepolis Yeniden yaratım: https://www.youtube.com/watch?v=i-2aCAdam9A

Haritalarla İran Tarihi: https://www.youtube.com/watch?v=60IDTAg33K0

İran -Aryan- Tarihi (gayet iyi) :
https://youtu.be/uLN8VIcvClo?t=212   (genel)
https://youtu.be/EqEEndY0sT8?t=184 (Büyük Kiros'tan bahsediyor)

İskender'in İran'ı fethi: https://www.youtube.com/watch?v=DWyfS9kzalQ&index=21&list=PLSQl0a2vh4HB9UeibLURBlcdR4XzputM9

DİĞER bloglarıma da bkz. 

"MAYA MOR RASTGELE KARŞILAŞMALAR" TEFRİKA ROMAN
https://tefrika-mayamor.blogspot.com/

TARİH İÇİN KAYNAK
https://kaynaklarlatarih.blogspot.com/

ANLATI, ÖYKÜ, OYUN
https://babillkulesi.blogspot.com/