09 Nisan 2016

Orhun Yazıtları

Dilara Kahyaoğlu
2014
Amaç: Orhun Yazıtları konusunda bilgi edinirken yazıtların anlamını, tarih ve tarihçilik açısından analiz eder.
Kilit Beceriler: Karşılaştırma, Çıkarımda Bulunma, Analiz


Kaynak 1: 
Orhun Yazıtlarının Sahibi kim?
Güney Sibirya’da, Yenisey ırmağının yukarı mecrası boyunca İskandinav “runik” yazısına benzer mezar yazıtlarının bulunduğu daha 18. Yüzyıl başlarında Johann von Strahlenberg’in eseri aracılığıyla biliniyordu. Bu eserin ardından buraya ilk gönderilen araştırmacılar Fin heyetiydi.

Rus arkeolog Yadrintsev, Moğolistan’da Orhon ırmağı kıyılarında aynı yazı ile yazılmış çok daha büyük iki yazıt buldu (1889). Bu yeni keşif üzerine bir Fin araştırma ekibi Orhon ırmağı kıyısına gitti ve bu bilimsel gezi sonunda Orhon Yazıtlarının mükemmel kopyaları yayımlandı (1892).

Orhon Yazıtlarının Finlandiya’da yayımlanan atlası, bu taşlardan biri üzerinde bulunan Çince yazıtın okunabilen kısımlarının bir çevirisini de içeriyordu.  Bu kısa Çince metin bize bu iki anıttan birinin 732 yılında ölen bir Türk prensinin anısına dikilmiş olduğunu haber veriyordu.

Tekin,Talat. Orhon Yazıtları. s: V






Kaynak 2: 
Finlandiya’da yayımlanan Atlası’ın kapağı, 1892






Kaynak 3: 
Yazıtların Okunması

Danimarkalı dilci Vilhelm Thomsen 15 Aralık 1893’te Kopenhag Bilimler Akademisinin bir toplantısında Orhon ve Yenisey Yazıtlarında kullanılan “Runik” yazıyı çözümlediğini duyurdu. 

W. Radlof 1894’te Orhon Yazıtları ile ilgili eserini ilk kısmını 1894’te, son kısmını 1895’te yayımladı. Bu yayın acele ile hazırlanmış bir eser olduğundan okuma ve açıklama yanlışlarıyla doludur.

Radlof gibi aceleci davranmayan Thomsen, büyük yazıtın yayınını 1896’da gerçekleştirmiştir. Orhon Yazıtları üzerinde daha sonra çalışan bilginler bu eseri kendi araştırmaları ve yayınları için örnek almışlardır.

Orhun Yazıtları, Türkiye’de ilk kez Necip Asım tarafından yayımlanmıştır (1924). İkinci kez yayımlayan Hüseyin Namık Orkun olmuştur. Orkun, Thomsen’in yayınını örnek almış, onun daha sonra yaptığı düzeltmelerle Kaşgarlı Mahmut’un sözlüğünden yararlanmıştır. Orkun, Thomsen’in doğru okuduğu bazı kelimeleri düzeltmek isterken yeni yanlışlar yapmıştır.

Kültigin ve Bilge Kağan yazıtları türlü yerlerinde farklı okunan ve anlaşılmayıp bırakılan kelime ve ibareler üzerinde türlü araştırmacılar tarafından incelemeler yapılmıştır. 1941’de Macar Türkologlardan Nemeth, Orhun yazıtlarında geçen ve pekiyi anlaşılmayan iki cümleyi açıklayan bir makale yayımlamıştır.

1974 yılında Fransız Türkolog Louis Bazin’in 12 Hayvanlı Türk Takvimi üzerine 800 sayfalık ünlü araştırması yayımlanmıştır. Bazin, profesörlük tezi olan bu derin ve yoğun araştırmasında Kültigin ve Bilge Kağanın ölüm ve cenaze törenlerinin tarihlerini tam olarak saptamayı başarmıştır.

1983’te Osman F. Sertkaya yazıtlarda sık sık geçen bir deyim üzerine küçük fakat ilginç bir araştırma yayımlamıştır.
Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. s: VI-XI (kısaltılarak alınmıştır)



Kaynak 4: 
Kül Tigin  Anıtı
Kül Tigin anıtı düşük nitelikli kireç taşı veya mermerden yapılmış, dört yüzlü tek parça büyük bir taştır. Anıtın dört yüzü de yazılarla kaplıdır. Batı yüzünde uzunca bir Çince yazıt vardır.
Anıtın kaplumbağa heykeli biçimindeki mermer kaidesi üzerinde de 8 satırlık fakat ancak 7-8 kelimesi okunabilen küçük bir yazıt vardır. 

Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. s: XII



Kaynak 5: 
Kültigin Anıtı




Kaynak 6: 
Bilge Kağan Anıtı
Kül Tigin anıtından birkaç santim daha yüksektir. Kül Tigin Anıtı’na göre çok daha kötü durumdadır. Batı yüzünde Kül Tigin Anıtı’nda olduğu gibi Çince bir yazıt vardır. Ancak bu yazıt büyük ölçüde tahribata uğradığından pek az bir kısmı okunabilmiştir. Bilge Kağan anıtının kuzey yüzündeki yazıt, son 7 satırı dışında Kül Tigin anıtının güney yüzündeki yazı ile birebir aynıdır. Anıtın doğu yüzündeki 2.-24. Satırlar da ufak tefek farklarla Kül Tigin anıtının 1.-30. satırları ile aynıdır. 

Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. s: XII-XIII



Kaynak 7: 

1892 tarihli atlas içinde yer alan kaplumbağa heykeli. Bkz. http://dsr.nii.ac.jp/toyobunko/La-4/V-1/page/0229.html.en





Kaynak 8:
Bilge Kağan ve Kültigin anıtları Moğolistan’ın Orhon ırmağının eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam gölü civarındadır. 




Kaynak 9: 
Bilge Kağan Anıtı





ÇALIŞMA SORULARI

1.       (Kaynak 1) Yazıtlar bulunduktan ve Finli araştırmacılar yazıtların kopyalarını yayınladıktan sonra aslında bu yazıların Türklerden kaldığı anlaşılıyor… Hangi bulgu veya kanıt bu konuya açıklık getirmiştir?

2.       Mısır yazısının çözümünde anahtar rol oynayan Rosetta Taşı’nı hatırlayınız…  Bu yazıtların da bir tür Rosetta Taşı olduğunu söyleyebilir miyiz? Neden?

3.       Kaynak 3’te araştırmaya katılarak yazıtları çözmeye çalışan çok sayıda kişi arasından seçilen bazı araştırmacıların isimleri ve kısaca neler yaptıkları anlatılmıştır. Bunlardan anlaşılacağı gibi eski Türk tarihi üzerine çalışan hatta Orhun yazısını ilk kez çözen birçok milletten araştırmacı vardır. Bu durum size neler düşündürdü?

4.       Yazıların okunması sırasında birçok yanlışlık yapıldığı anlaşılıyor. Kaynaklardaki ipuçlarından yararlanarak bu durumun nedenlerinin neler olabileceğini tartışınız.

5.       Orhun veya Orhon; Kül Tigin veya Kültigin; Köktürk veya Göktürk… Bu isimlerin nasıl yazıldığı ve okunduğu konusunda da farklı görüşler var. Örneğin bu etkinlikteki alıntılar Talat Tekin’den alındığı için, buraya onun kullandığı şekilde alınmıştır ama onlar dışında yaygın kullanımı tercih edilmiştir (Orhun, Kültigin, Göktürk)…
Bir de anlam açısından farklı çevrilen kelimeler var. Örneğin: Bodun. Bazı araştırmacılar bunu halk diye çevirirken bazılar da millet/ulus diye çevirmektedir. Bu konu üzerinde araştırma yaparak düşününüz, tartışınız. Bunun için eski bozkır halklarının, savaşçı göçebelerin, örgütlenme biçimi olan boylar birliği (boylar konfederasyonu) üzerine odaklanmanız gerekecektir.

 ****

Orta Asya ve Eski "Türk" Tarihiyle İlgili Diğer Çalışmalara bkz.

Orta Asya Neresidir? Nasıl Bir Yerdir? 

Göçebe Savaşçılar ve Boylar Konfederasyonu Hakkında Üç Görüş

Orhun Yazıtlarından Seçmeler

Eski Türklerin İnanışları Üzerine Farklı Görüşler

Efsanelerin Öğrettikleri

Kaşgarlı Mahmut'un Dünyası ve Türk Dünyası

İpek Yolu 


Bu çalışma "Uygarlıklar Tarihi 2 Öğrenci ve Öğretmenler İçin Çalışma Kitabı" için hazırlanmış ve orada yayımlanmıştır.
Yazar adı belirtilmeden, aktif link verilmeden kullanılamaz, alıntılanamaz.





Gönderen zaman:
Etiketler: , , , , , , , , , ,

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Kaydol: Kayıt Yorumları (Atom)