Nükleer Silahların Deneme Yeri Olarak Semipalatinsk

Dilara Kahyaoğlu

2018 Haziran

“Radyasyon tehlikesi var!"

Semipalatinsk, Kazakistan'da bulunan bir bölgenin ve merkez şehrinin (şimdiki ismi Semey) adıdır. SSCB zamanında “poligon” olarak da bilinen bu bölge, nükleer denemelerin yapıldığı ilk ve birincil alandı. Daha sonra SSCB'nin başka yerlerinde de test alanları oluşturulmuştu.

ABD'nin 1945'te Hiroşima'ya[1] attığı İLK atom bombası tarihi geri dönülemez bir şekilde değiştirdi. ABD bununla da yetinmemiş Nagazaki'ye[2] de ikinci atom bombasını atmıştı. İkinci Dünya Savaşı'nın hemen sonunda olan bu dönüm noktası olay; iki kutuplu dünyanın, iki baş kutbunun (ABD ve SSCB) nükleer silah
yarışına girdikleri çılgınca bir sürecin başlangıcını oluşturur.

Nükleer fizik alanıyla, bunlar daha daha çok teorik çalışmalar olsa da, Alman bilim insanlarının yoğun olarak uğraştıkları biliniyordu. Almanların, nükleer silahların denemelerini yaptıkları öne sürülmüş olsa da bu konuda kanıt bulunamamıştır. Ama ABD'de birçok bilim insanı Almanların bu bombayı yaptığına inanıyordu. Bu inançla hızla atom bombası yapmaya giriştiler (Manhattan Projesi) ve bombayı; 1945’te, daha savaş bitmeden yapmayı başardılar[3].

"İkinci Dünya Savaşı ve Nazi Almanyası’nın nükleer fizik alanında yapılan keşifleri kullanabileceği korkusu olmasaydı, atom bombası kesinlikle yapılmazdı, ne de yirminci yüzyılda herhangi bir türde nükleer enerji üretmek için gereken muazzam harcamalar yapılırdı." Hobsbawm, Aşırılıklar Çağı

Aslında Almanya böyle bir bomba yapabilmiş olsaydı, muhtemelen düşmanlarına karşı kullanacak ve kuşkusuz savaşın sonu da farklı olacaktı. Nitekim savaş sonunda teslim olmak istemeyen Japonya’yı dize getiren de iki şehrine atılan bombalar olmuştur.

Bomba korkunçtu. İlk kez kullanıldığı için uzun vadeli etkileri net olarak bilinmiyordu. Ama ilk anda elde edilen kıyıcılık da çarpıcıydı [1 ve 2 nolu dip not].

Bombanın olağanüstü etkisini görmek SSCB için bir felaket uyarısıydı. Hızla atom bombasını yapmak için harekete geçtiler ve ilk bomba denemesini 1949 yılında Semipalatinsk’de gerçekleştirdiler. Burası bundan böyle SSCB’nin nükleer silahlarını denediği bir poligon olarak kullanılmıştır.

Sovyetler Birliği 1949-1990 arasında (resmi rakamla) 715 nükleer testler gerçekleştirilmiştir. Bunların çoğu, Kazakistan’daki Semipalatinsk Test Sahası içinde yapılmıştır. Sovyet atom silahları projesinin başında gizli polis şefi Lavrenti Beriya vardı ve projenin kod adı “Borodino Operasyonu”ydu. Projenin başındaki bilim insanı ise fizikçi İgor Vasiliyeviç Kurçatov’du. 24 Ağustos 1949’da “Pervaya Molniya” ya da İlk Yıldırım takma ismiyle bilinen, 22 kilotonluk RDS 1 sözü geçen Semipalatinsk test sahasında patlatıldı ve sonra gerisi de geldi.

Kırmızı ile gösterilen bölge test sahasıdır.
Aşağıdaki büyütülmüş haritaya da bkz.

Semipalatinsk bölgesi, İrtiş ve Ayaguz nehirleri arasında yer alır. Bölgede kurak bir kara iklimi hüküm sürer, büyük kısmı bozkırla kaplıdır. Semipalatinsk kenti (bölgenin merkezi şehri), gıda sanayisi ve hafif sanayi dallarında gelişmiş olsa da, kırsal alanlarda ekonomi; tarıma ve koyun besiciliğine dayanmaktadır. Nüfusun çoğunluğunu Kazaklar ve Ruslar oluşturur. Ayrıca Almanlar, Tatarlar ve Ukraynalılar da vardır.

Kurçatov şehri
Esas test sahası

1949 ve 1989 arasında, Semipalatinsk Test Sahasında; 340’ı yeraltında, 116’sı atmosferde olmak üzere 456 tane nükleer silah testi yapılmıştır. BM’ye göre yaklaşık bir milyon kişi radyasyona maruz kalmış, çok sayıda anormal bebek doğumlarına ve kanser hastalığına rastlanmıştır. Kansere yakalananların oranı, ülkenin genelinde görülenden daha yüksektir.

SSCB’de nükleer silah çalışmaları 1947’de başladı bu sırada Hiroşima ve Nagazaki’de olanların sonuçları alınmaya, radyasyonun etkileri net olarak ortaya çıkmaya başlamıştı aslında. Muhtemelen SSCB hükümeti de bunun farkındaydı ama adı geçen bölgede deneme yapılırken önlem alındığına dair kanıt yok. Kazak Hükümetine bağlı bir araştırma komisyonu, 77 bini çok ağır olmak üzere, 1 milyon 600 bin kişinin bu testlerden etkilendiğini, 490 bin kişinin öldüğünü açıklamıştır. (Batıdan bir örnek için Sahtu kızılderililerinin başına gelenler için bkz.)[4]

Bunlardan daha çok kamuoyunu etkileyen gelişme; “Semipalatinsk Canavarları” adı verilen anomali ile doğmuş veya anne karnında ölmüş veya kaderin bir cilvesi olarak o anomali ile yıllarca yaşamış çocukların varlığı oldu. Bu değişime uğramış küçük bedenler, Semey müzesi veya çeşitli tıp enstitülerinde muhafaza edilmiştir.

http://www.amusingplanet.com/2016/07/semipalatinsk-nuclear-test-site.html
Test Sahası 1, Semipalatinsk

Kazakistan'da Nükleer Karşıtı Hareket, Olzhas Suleimenov isimli bir yazarın önderliğinde 1989 yılında oluşturuldu. Protestolar ve kampanyaların etkisi, SSCB’nin dağılması ve Kazakistan’ın bağımsız olmasıyla birlikte denemeler durduruldu (1991), Kurçatov binası tamamen kapatıldı, orada bulunan yeraltı tünelleri yok edildi. Semey’de bu denemelerin korkunç sonuçlarını göstermek amacıyla bir müze kuruldu. Bölgenin çoğu tarıma elverişli hale getirilse de hala güvenlik önlemi almadan geçilemeyecek yerler vardır. Kazakistan devlet başkanı Nur Sultan Nazarbayev, ülkede kalmış atom silahlarını ve kalıntılarını uluslar arası işbirliği ile yok etse de, bölgede; “uğursuz miras” olarak hala yok edilememiş olan plütonyumu keşfetmek amacıyla radyasyona rağmen araştırma yapan kaçakçıların varlığından söz edilmektedir.

"Eski Sovyet blokunun yerini alan yoksulluk ve açgözlülük anarşisi içinde, nükleer silahların ya da bunların yapımında kullanılan araçların hükümetlerden başka kuruluşların ellerine geçebilmesi artık imkânsız değildir." Hobsbawm, Aşırılıklar Çağı

Semipalatinsk Nükleer Karşıtı Hareket'i, Amerika Birleşik Devletleri'nde Nevada Test Sitesini kapatmayı hedefleyen benzer hareketlerle dayanışma göstermek için 1991 yılında "Nevada Semipalatinsk" adını almıştır.

http://cis120spring2015aspenwolff.weebly.com/the-polygon.html

[1] 6 Ağustos 1945'te yerel saatle 08:15'de Amerika Birleşik Devletleri "Enola Gay" adlı bir B-29 bombardıman uçağından bıraktığı little boy (küçük çocuk) isimli atom bombasıyla ilk anda 70 bin kişilik katliamı gerçekleştirdi. Sonrasında radyasyon hastalıkları sebebiyle ölenlerle birlikte bu sayı 90 bini geçti.

[2] http://www.euronews.com/2017/08/09/facts-about-nagasaki-bombing
Nagazaki'nin bombalanma görüntüleri ve sonuçları için bkz.

[3] ABD’de ilk atom bombası testi (kod adı Trinity) 16 Temmuz 1945’te New Mexico yakınındaki Socorro’da yapıldı. Bu test yapıldığında Almanya yenilmiş ama Japonya daha teslim olmamıştı. https://en.wikipedia.org/wiki/Trinity_(nuclear_test)

[4] Kanada'da Manhattan Projesi kapsamında Port Radium'daki uraninit işleyen Eldorado Maden ocağı'nda hiçbir önlem alınmadan ve radyoaktif bilgilendirme yapılmadan 1942 yılından 1960 yılına kadar çalıştırılan ve radyoaktif cevheri bez çuvallarla taşıttırılan Deline (Délı̨ne) kabilesinden Kızılderili Sahtular arasında kanser sonucu ölümler baş göstermiş ve Deline köyünün bütün yetişkin erkekleri ölmüş ve köyün adı "Dullar Köyü" (village of widows) olarak anılmaya başlanmıştır. 1999 yılında Peter Blow tarafından yapılan Village of Widows adlı belgesel filmde Sahtuların maruz kaldıkları radyoaktif dehşet belgelenmiştir. http://www.wiki-zero.net/index.php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvTWFuaGF0dGFuX1Byb2plc2k

Kaynaklar

Eric Hobsbawm, Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, Everest Yayınları, 2006/1

Ana Britannica, Atom Bombası ve Semipalatinsk maddeleri.

J. M. Roberts, Avrupa Tarihi, İnkılap Kitabevi, 2010

Semipalatinsk Test Sahası
http://www.wiki-zero.net/index.php?q=aHR0cHM6Ly9lbi53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvU2VtaXBhbGF0aW5za19UZXN0X1NpdGU

Nükleer Silahların Deneme Yerleri Haritası

http://www.newsweek.com/north-korea-trump-declare-war-twitter-threat-shoot-us-planes-670506

Kazakistan'da Nükleer Karşıtı Hareket

http://www.wiki-zero.net/index.php?q=aHR0cHM6Ly9lbi53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvQW50aS1udWNsZWFyX21vdmVtZW50X2luX0themFraHN0YW4